Làng trống đọi tam

Trong suốt chiều dài lịch sử, nghề làm trống và sản phẩm làng trống đọi tam luôn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống xã hội.

Bởi, sản phẩm trống của làng nghề Đọi Tam là một sản phẩm đặc biệt với nhiều công năng sử dụng khác nhau như: Trống thờ, trống trong đời sống nghệ thuật dân gian, trống được sử dụng là công cụ truyền tải thông tin…

Vì vậy, nghề làm trống và sản phẩm trống có một giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật nhất định trong lịch sử dân tộc nước nhà.

Căn cứ vào sử sách, hồ sơ di tích cấp quốc gia đình Đọi Tam, dấu tích khảo cổ và các truyền thuyết ở địa phương, nghề làm trống Đọi Tam tồn tại hơn một nghìn năm.

Theo dân làng, có 3 câu chuyện kể về ông tổ nghề của nghề làm trống Đọi Tam, nội dung các câu chuyện đều nói về ông tổ nghề của nghề làm trống Đọi Tam là hai anh em ông Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản.

Sau khi mất, hai ông được nhân dân tôn thờ tại di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia đình Đọi Tam và mộ thờ hai ông hiện nay vẫn còn nằm sát ngay chân núi Đọi.

Ngày xưa theo tục lệ lúc bấy giờ, nghề làm trống Đọi Tam là nghề cha truyền con nối, chỉ truyền cho con trai và con dâu, không truyền cho con gái và con rể, hay người ngoài nên đến thời nay, chỉ có duy nhất người dân thôn Đọi Tam mới có nghề làm trống.

Trong những năm gần đây, con gái cũng được truyền dạy nghề kỹ lưỡng. Không chỉ truyền nghề cho nữ giới, Đọi Tam còn có đội trống gái, có một không hai ở Việt Nam hiện nay chuyên phục vụ lễ hội và các ngày trọng đại của tỉnh, của thị xã.

Nghề làm trống Đọi Tam

Xưa kia, trống Đọi Tam chủ yếu phục vụ hội làng hoặc đặt ở công đường để người dân dóng trống kêu oan. Trống không chỉ cùng quân ra trận, trống còn giục đắp đê, trống hội ngày xuân, trống gọi trẻ đến trường… Người làng trống Đọi Tam tay gồng tay gánh đồ nghề đi khắp nơi làm nghề.

Bấy giờ, tục lệ làng trống Đọi Tam là chỉ truyền cho con trai và con dâu. Về sau thông thoáng nên con gái cũng được truyền dạy kỹ lưỡng.

Bởi vậy, trẻ con làng này chừng 10 tuổi đã biết sơ lược về cách làm trống. Đến tầm 14-15 tuổi thì đã bắt đầu học nghề bài bản và thạo rất nhanh.

Khi làm trống, người thợ Đọi Tam cẩn thận từ việc chọn nguyên liệu đến khi hoàn thiện một cách tỉ mẩn. Da trâu phải già để dai, được nạo sạch mặt, sau đó căng, phơi rồi sấy và cắt thành mặt trống. Gỗ mít phải khô, xẻ cong, được chia làm nhiều dăm, rồi gắn kết lại với nhau thật khít.

Còn để có được tiếng trống như ý thì phụ thuộc vào tay nghề bưng trống của người thợ, và ứng với từng loại trống sẽ có yêu cầu về âm thanh khác nhau, như độ vang, rền và độ đanh… nên đòi hỏi thao tác phải chính xác, kinh nghiệm lâu năm và áp dụng những bí quyết riêng.

Vẫn chỉ có 2 nguyên liệu chính là gỗ mít và da trâu, nhưng tiếng trống Đọi Tam có âm vực riêng. Nhất là tiếng trống cái, trống hội bao giờ cũng trầm hùng, vang dội hơn nơi khác sản xuất. Không phải tự nhiên mà trống Đọi Tam được lựa chọn ở nhiều lễ hội, sự kiện quan trọng của đất nước.

Du lịch làng trống Đọi Tam có gì hay

Một chuyến tham quan làng nghề làm trống Đọi Tam sẽ là dịp để du khách tận mắt quan sát quá trình công phu để tạo nên chiếc trống vang danh, và có trải nghiệm thú vị khi được tự tay thử sức với vài công đoạn đơn giản… góp phần phong phú thêm cho hành trình khám phá vùng đất Hà Nam.

Công cụ sản xuất của làng nghề gồm rất nhiều loại dụng cụ và phân chia rõ ràng, dụng cụ nào dùng để làm tâng trống, dụng cụ nào làm da trống.

Các dụng cụ làm tang trống bao gồm: Ván bài, yếm bào, đòn ống, da bào, dao dựa, ca hạt mớp, ca dọc, máy xẻ gỗ, nạo, bào đứng, bào ngang, con sản; dụng cụ làm da trống đơn giản hơn, cụ thể: nghiến, khom, dùi đục.

Quy trình sản xuất trải qua các công đoạn: Làm da, làm tang và bưng trống. Để có một sản phẩm tốt, việc chọn nguyên liệu cũng rất công phu, tỉ mỉ.

Nguyên liệu để làm trống là gỗ và da trâu. Gỗ để làm tang trống (thân) còn da trâu để bưng mặt trống. Ng­ười thợ trống ở Đọi Tam đã đúc kết đ­ược kinh nghiệm làm trống qua câu ca: “Da trâu tang mít, đánh ít kêu nhiều”. Có nghĩa là: Da trâu làm mặt trống và gỗ mít làm tang thì trống sẽ rất tốt.

Tang trống phải là loại gỗ mít già, vừa nhẹ, không bị ngót và quan trọng nhất là giữ được “tiếng”. Người dân Đọi Tam chỉ dùng da trâu cái để b­ưng mặt trống, da được chọn thường là da của những con trâu già có độ bền, dẻo và dai hơn.

Khi mua da, chọn con da có nhiều nếp nhăn, lông bạc. Da trâu để làm trống tối kỵ chọn da của những con trâu béo, trâu trắng.

Công đoạn căng mặt trống cũng hết sức quan trọng, sao cho vừa căng lại vừa kín, khi đánh tạo tiếng kêu giòn, vang.

Bạn sẽ được tận mắt ngắm nhìn và chiêm ngưỡng vẻ đẹp, sự kỳ công của chiếc trống to nhất Việt Nam. Hay được hướng dẫn cách làm trống cơ bản, đơn giản. Quy trình để làm trống gồm 3 bước: làm da, làm tang và bưng trống.

Bưng trống là công đoạn cuối cùng của làm trống. Công đoạn này, người thợ sẽ cắt những miếng da trâu theo kích thước trống. Sau đó, da trâu sẽ được quây tròn trên mặt trống rồi được đóng cố định vào thân trống bằng đinh chốt.

Khi sơn khô, tùy vào yêu cầu của từng trống mà người thợ sẽ vẽ thêm hoa văn trang trí lên mặt trống và thân trống. Đó cũng là bước cuối cùng để hoàn thành trống.

Vốn dĩ trống là dụng cụ âm nhạc truyền thống của người Việt và nghề làm trống rất được chú trọng giữ gìn và bảo tồn.

Vì vậy du lịch ở làng trống nổi tiếng bậc nhất Việt Nam sẽ góp phần giúp bạn có thêm nhiều kiến thức về loại nhạc cụ dân tộc này. 

Làng nghề phát triển bền vững

Sản phẩm trống của làng trống đọi tam được tiêu thụ trên mọi miền của tổ quốc. Hiện trên địa bàn thôn có 62 cơ sản xuất kinh doanh trống.

Nếu tính cả các hộ sản xuất, kinh doanh trong và ngoài tỉnh con số này lên tới hàng trăm hộ. Với bản tính năng động, nhạy bén ng­ười thợ làng nghề trống Đọi Tam luôn luôn tìm tòi và sáng tạo, các sản phẩm luôn đáp ứng được thị hiếu, thẩm mỹ của người sử dụng.

Đó là sự đa dạng hóa các sản phẩm, sáng tạo nhiều chủng loại, kiểu dáng trống mới. Nếu nh­ư trư­ớc đây, các nghệ nhân làm các loại trống tròn, tang gỗ thì hiện nay xuất hiện nhiều kiểu trống mới, thậm chí các các loại trống của các dân tộc ít ng­ười như Chăm, khơ-me và cả các loại trống là sản phẩm nhỏ trang trí để phục vụ nhu cầu của khách du lịch.

Từ đó, nghề làm trống đã mang lại lợi ích về kinh tế, nhiều người thợ đã làm giàu trên chính mảnh đất quê hương chiêm trũng bằng chính bàn tay khối óc của mình.

Nghề làm trống phát triển góp phần giải quyết việc làm thường xuyên cho khoảng 500 lao động trong thôn. Nhờ có nghề truyền thống, nhiều năm gần đây thôn Đọi Tam không có lao động trong độ tuổi thất nghiệp, đời sống của người dân từng bước được cải thiện và nâng cao.

Tháng 10/2004, làng trống đọi tam đã được cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống Tiểu thủ công nghiệp Hà Nam.

Tháng 11/2007, làng trống Đọi Tam được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao Bằng khen “Làng nghề tiêu biểu Việt Nam”.

Trong Đại lễ kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội, làng trống Đọi Tam đã đóng góp gần 2.000 trống lớn, nhỏ, trong đó có chiếc trống to nhất Việt Nam và khu vực với chiều cao 3,1m, đường kính 2,35m, nặng khoảng 1.300kg.

Âm sắc riêng của trống Đọi Tam từ lâu đã ăn sâu và tâm thức người dân Hà nam nói riêng và cả nước nói chung.

Đây là sự cố gắng nỗ lực của chính quyền cơ sở và người dân làng nghề, là động lực để các nghệ nhân ở Đọi Tam bảo tồn và phát triển nghề truyền thống trống Đọi Tam.

Giữ được sự tồn tại của làng nghề đã khó, phát triển và nâng cao uy tín, mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm càng khó hơn, điều đó đã được minh chứng ở làng trống đọi tam.

Bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa trong thời điểm hiện nay là một công việc khó khăn, đòi hỏi phải có sự vào cuộc của tất cả các ngành, các cấp đối với di sản văn hóa phi vật thể nghề thủ công truyền thống – làng nghề trống Đọi Tam.

Bên cạnh đó, bảo tồn và phát triển làng nghề trống Đọi Tam phải kết hợp chặt chẽ với các loại hình du lịch làng nghề, du lịch sinh thái.

Làng nghề cần ưu tiên xây dựng cơ sở hạ tầng, các khu trưng bày, các công trình văn hóa, xây dựng các hộ gia đình nghệ nhân tiêu biểu thành các điểm đón khách; đảm bảo an ninh trật tự và an toàn xã hội; tăng cường giáo dục nâng cao nhận thức và văn hóa giao tiếp cho người dân ở làng nghề khi tiếp xúc với các du khách. Giải quyết tốt việc chia sẻ lợi ích từ du lịch cho mọi người dân.

Đổi mới cơ chế, chính sách để huy động các nguồn lực. Quan tâm đúng mức và tôn vinh tài năng các nghệ nhân làng nghề.

Ngày 20/12/2019, di sản văn hóa phi vật thể nghề làm trống Đọi Tam đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 4608/QĐ-BVHTTDL nhằm tôn vinh giá trị của nghề truyền thống độc đáo đã và đang phát triển gắn liền với vùng đất cổ Duy Tiên, Hà Nam.

Làng trống Đọi Tam là một địa điểm không thể bỏ qua nếu bạn là một người yêu thích các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Bên cạnh đó, để chuyến đi thêm phần ý nghĩa và trọn vẹn, bạn có thể ghé thăm một số điểm du lịch khác ở Hà Nam như chùa Bà Đanh, nhà Bá Kiến, đền Trúc hay Kẽm Trống…

Chắc chắn với những gợi ý này, du khách sẽ có những trải nghiệm đáng nhớ và khám phá thêm nhiều cảnh đẹp của quê hương đất nước.